Të zhvarrosur 15 vjet më parë në kërkim të eshtrave të ushtarëve grekë, 108 skelete grash, fëmijësh e pleqsh u rikthyen më në fund në Kosinë përmes një procesi rutinë, që duket se varros edhe skandalin që ngjalli debate nacionaliste dhe u kthye në motiv filmash.

Mëngjesin e 18 majit, një dërgatë zyrtarësh mbërriti në fshatin Kosinë të Përmetit dhe vëzhgoi një grup punëtorësh, teksa rreshtonin dhjetëra kuti metalike me ngjyrë të artë në një varrezë murale të sapondërtuar me tulla dhe beton.

Brenda kutive metalike gjendeshin 108 skeletet e zhvarrosura 15 vjet më parë në Kosinë, në kërkim të ushtarëve grekë të rënë gjatë luftës Italo-Greke.

Mes të pranishmëve ishin zyrtarë të Ministrisë së Brendshme, konsulli grek në Gjirokastër si dhe kryebashkiakja e Përmetit. Por nuk pati eulogji për të vdekurit dhe as ceremoni rivarrimi.

“Për ne ishte thjesht një proces pune rutinë,” i tha BIRN grupi i eskpertëve greko-shqiptarë në një përgjigje të përcjellë përmes zëdhënësit të Ministrisë së Mbrojtjes.

Rikthimi i heshtur i eshtrave rreth 15 vite pas zhvarrimeve të bujshme solli kujtime të hidhura për banorët e paktë të mbetur në Kosinë.

“Edhe atëherë ashtu i bënë gjërat, edhe tani i sollën fshehur, nuk thanë në fshat,” tha një i moshuar një ditë pas rivarrimit, teksa rregullon hardhinë i ndihmuar nga një grua që i mban shkallën.

“Turpi është i atyre që e bënë atë histori,” shtoi ai, pa dashur që të identifikohet me emër.

Varreza murale gjendet pranë kishës së Kosinës “Fjetja e Shën Mërisë”- një nga kishat më të vjetra në Ballkan, e ruajtur si monument kulture. Megjithatë, kisha nuk njihet aq shumë për historinë e vjetër dhe arkitekturën e veçantë sesa për historinë e zhvarrimeve të 15 viteve më parë.

I ashtuquajturi skandali i zhvarrosjeve iu shtua listës së përplasjeve mes Shqipërisë dhe Greqisë, ndërsa shërbeu gjithashtu si motiv për filmin “Ballkan Pazar” të regjisorit Edmond Budina, që ironizoi ngjarjen si një pazar eshtrash dhe gërricjesh të vjetra ballkanike.

Një çerek shekulli më vonë, eshtrat u rikthyen në Kosinë, pasi sipas Ministrisë së Mbrojtjes, një grup i përbashkët ekspertësh shqiptaro-grekë arriti në përfundimin se ato i përkisnin foshnjave, grave dhe pleqve –por në asnjë rast ushtarëve të supozuar.

Skelete në “sirtarë”

Dhunimi i varreve të Kosinës u denoncua në maj të vitit 2006 nga një prej punëtorëve që paguhej për hapjen e tyre, Altin Ballabani, i cili akuzoi priftin Vasil Thomollari për zvarrimet dhe zhvendosjen e skeleteve në një kishë tjetër.

Një hetim me akuzat e dhunimit të varreve ndaj Thomollarit dhe një personi që u identikua si përkthyes, u mbyll pa fajtorë në vitin 2011.

Edhe pse ekspertët e Mjekësisë Ligjore provuan atëherë se eshtrat nuk ishin të ushtarëve, Prokuoria arsyetoi se nuk kishte pasur dhunim të varreve, duke argumentuar se varrezat ishin dëmtuar edhe më herët.

Eshtrat megjithatë nuk u kthyen në fshat. Me një marrëveshje të vitit 2009 mes Shqipërisë dhe Greqisë për të gjetur të rënët e luftës Italo-Greke të zhvilluar pjesërisht në Jug të Shqipërisë, u vendos që ato të rieksperimentoheshin prej një grupi të përbashkët ekspertësh.

Zyrtarisht, mbi bazë të marrëveshjes së vitit 2009 janë gjetur 578 skelete të ushtarëve grekë të rënë në luftën Italo-Greke. Ata u rivarrosën në Manastirin e Grykës së Këlcyrës në tetor të vitit 2018, pas përfundimit të një ekspedite të zhvarrimit të eshtrave të ushtarëve grekë, që ishte kryer në zonën e Sajmolës.

Ndërkohë, eshtrat e nxjerra në vitin 2006 në Kosinë u mbajtën prej prokurorisë deri në vitin 2018, kur u morën në dorëzim nga grupi i përbashkët i ekspertëve.

Sipas Ministrisë së Mbrojtjes, ekspertiza e re u krye në Dragot të Tepelenës, në një kamp të ngritur enkas, provoi sërish që eshtrat nuk ishin të ushtarëve.

Në një përgjigje për BIRN, Ministria e Mbrojtjes tha se ndër 131 skelete që u veçuan prej 69 kutive ku ishin hedhur pa ndonjë kujdes, nuk kishte ushtarë grekë.

“Nga eshtrat e zhvarrosura u formuan 108 skelete njerëzish të ndryshëm. Pjesa tjetër e eshtrave duket se nuk ka qenë njerëzore. Ekspertët po ashtu thanë se nuk u gjetën as shenja dalluese të ushtrisë, që mund të dëshmonin se eshtrat u përkisnin ushtarëve grekë apo të ndonjë vendi tjetër,” shtoi Ministria e Mbrojtjes.

Asnjë prej skeleteve nuk u identifikua dhe asnjërit nuk mund t’i vendosej një emër. Ekspertët thonë në përgjigjen zyrtare se identifikimi dhe bërja bashkë e skeleteve të njëjta kishte qenë e vështirë, pasi eshtrat ishin nxjerrë pa ndonjë rregull dhe ishin të përziera.

“Në to kishte përzierje eshtrash fëmijësh, të porsalindur, gra, mosha të mëdha, si edhe eshtra kafshësh,”, thuhet në përgjigje, ndërsa shtohet se përfundimisht ishte përjashtuar mundësia që eshtrat t’u përkisnin ushtarëve apo oficerëve të ushtrisë greke.

Heshtje dhe formalitet

Në rivarrimin e të zhvarrosurve ishin të pranishëm zyrtarë të Ministrisë së Brendshme, kryebashkiakja e Përmetit dhe konsulli grek në Gjirokastër. Por zyrtarët shqiptarë të kontaktuar nga BIRN nuk ishin të qartë se për çfarë arsyesh ndodheshin aty.

Alma Mele nga Drejtoria e Koordinimit dhe Monitorimit të Prefekturave i tha BIRN se ajo kishte qenë e pranishme për të parë procesin, por se nuk ishte në gjendje t’u përgjigjej pyetjeve.

“Nuk kam dijeni për procedurat, për ato duhet të pyesni grupin e ekspertëve në Ministrinë e Mbrojtjes,” tha Mele.

Të njëjtën gjë i tha BIRN edhe Juxhin Pasho, administratori i Piskovës që përfshin edhe fshatin Kosinë. Ai tha se ishte jashtë procesit dhe njësia që ai drejton, nuk ishte marrë me këtë çështje.

Ministria e Mbrojtjes nga ana e saj thotë se zyrtarët nuk ishin të ftuar në formalitet rutinë.

“Pjesëmarrja e titullarëve të prefekturës së Gjirokastrës dhe të bashkisë së Përmetit në rivarrimin e kryer në Kosinë ka qenë vendimmarrje e tyre,”tha Ministria e Mbrojtjes, e cila sqaroi se pushtetit vendor i ishin kërkuar vetëm varrmihësit e komunales për të kryer shërbimet e rivarrimit.

Rivarrimi në Kosinë është i treti i kryer, pas dy të tjerëve më herët në varrezat publike të Këlcyrës.

“Rivarrime të tilla të eshtrave të paidentifikuara, të dy ekipet e terrenit kanë kryer edhe më parë në varrezat publike të Këlcyrës, ku janë rivarrosur 71 eshtra të paidentifikuara (21 eshtra në datën 8 shkurt 2019 dhe 50 eshtra më 8 korrik 2020), pa ceremoni zyrtare dhe pa praninë e mediave, vetëm me prezencën e dy ekipeve të terrenit,” thuhet në përgjigje.

Mina Ballabani, banor i Kosinës i tha BIRN se do të kishte dashur të kishte qenë i pranishëm në ceremoni. “Nuk dinim gjë për ceremoninë, po të na kishin thënë do venim”, tha Ballabani.

Megjithatë, në fshatin e vogël nuk duket se ka njerëz që duan të flasin për këtë histori dhe as ndonjë interesim për skeletet e rikthyera. Sipas banorëve, demografia e Kosinës ka ndryshuar pas Luftës së Dytë Botërore. Në fshat gjatë diktaturës u vendosën banorë nga zona të tjera, ndërsa pas viteve 90’ një pjesë e mirë kanë emigruar, duke bërë edhe më të thellë ndryshimin.

Një zyrtar lokal që kërkoi të mos identifikohej i tha BIRN se nëse do kishte interes për identifikimin e mëtejshëm të skeleteve, kjo u mbetej në dorë banorëve që mund të kërkonin të gjenin paraardhësit.

“Eshtrat janë të paidentifikuara dhe duhet bërë ADN nga vetë banorët, që ata të gjejnë nëse janë të të afërmve të tyre,” përfundoi ai. /BIRN/