Njerëzit janë një specie sociale. Popujt prehistorikë jetonin në grupe farefisnore dhe fise të sunduara nga pleqtë. Gjatë mijëvjeçarëve, me zhvillimin e qytetërimeve, u shfaqën sisteme të ndryshme qeverisjeje. Rregullat e sjelljes, fillimisht të bazuara në zakone dhe besime fetare, u zyrtarizuan dhe ligjet u kodifikuan. Në Mesopotami (sot Irak), qytetërimi i parë në botë, Ur-Nammu, mbreti i Urit, nxori kodin e parë ligjor të njohur 4000 vjet më parë.

Feja luajti një rol të madh në qytetërimet e hershme dhe në mënyrë të pashmangshme ndikoi në ligjbërje. Ligjet – veçanërisht ato që rregullojnë moralin ose respektimin e fesë – besohej gjerësisht se kishin autoritet hyjnor. Sipas traditës hebraike, Zoti i dha Moisiut Torën, pesë librat e parë të Biblës Hebraike, të cilat përfshijnë Dhjetë Urdhëresat.

Këto hodhën themelet e ligjit të Moisiut. Tora dhe Talmudi i mëvonshëm (një koleksion i shkruar i traditave gojore hebraike) janë burimet qendrore të ligjit hebre.

Në Kinë, gjithashtu, sundimtarët pretenduan se kishin të drejtën hyjnore për të qeverisur. Rreth vitit 1046 p.e.s., kur Wu, mbreti i parë i dinastisë Zhou perëndimore, përmbysi dinastinë sunduese Shang, ai shpalli se kishte “Mandat Qiellor”, i cili mund t’i hiqej, nëse ai dështonte në detyrën e tij të shenjtë për të sunduar me drejtësi.

Ligjet për shoqëritë komplekse

Qytetërimet në mbarë botën e lashtë, në Mesopotami, Egjipt, Indi, Kinë, Greqi dhe Romë, krijuan korniza ligjore për të organizuar shoqëritë e tyre gjithnjë e më të mëdha dhe komplekse dhe për të siguruar që sundimi i ligjit të administrohej siç duhet. Për të bërë tregti me njëri-tjetrin, kombet kishin nevojë për rregulla të pranuara reciprokisht të tregtisë. Ishulli i Rodosit, një fuqi e madhe tregtare në Mesdhe, i dha emrin Lex Rhodia, i cili evoluoi rreth vitit 500 para Krishtit për t’u bërë kodi i parë i njohur gjerësisht i ligjit detar.

Ndërsa kombet bëheshin gjithnjë e më të sofistikuara, mendimtarët e tyre filluan të mendonin se si shoqëritë mund të organizoheshin më mirë. Në Kinë, nga shekulli i 5-të p.e.s., u shfaqën tre sisteme rrënjësisht të ndryshme të qeverisjes. Konfucianizmi propozoi një kthim në vlerat tradicionale të virtytit dhe respektit, të udhëhequr nga shembulli. Daoizmi mbrojti hartimin e ligjeve në harmoni me natyrën dhe jo me vullnetin e një sunduesi, ndërsa Legalizmi imponoi sundimin autoritar, me dënim të ashpër për shkeljet. Në shekullin II p.e.s., pas më shumë se 250 vjet konflikti gjatë periudhës së Shteteve ndërluftuese, një dinasti legaliste më në fund vendosi rendin, megjithëse ashpërsia e saj u diskreditua shpejt. Konfucianizmi u bë ideologjia mbizotëruese, edhe pse e përforcuar me një kod të rreptë ligjor.

Nga shekulli i 5-të p.e.s., qytet-shteti i Athinës kishte krijuar një formë të demokracisë së drejtpërdrejtë, ku të gjithë qytetarët e rritur mund të merrnin pjesë në qeverisje. Por në librin e tij Republika dhe Ligjet, filozofi grek Platoni argumentonte për qeverisjen nga të paktët – një klasë “mbretërish-filozofë” në një shtet ideal, ose një diktator fillestar i udhëhequr nga një ligjvënës i mençur. Ai pohonte se vetëm ata të diturit në filozofi ishin në gjendje të kuptonin konceptet e qeverisjes dhe drejtësisë. Nxënësi i tij Aristoteli mbrojti një formë të qeverisjes kushtetuese nga njerëzit dhe besonte se legjislacioni duhet të jetë në harmoni me ligjin natyror.

India, në të kundërt, favorizoi një shoqëri rreptësisht hierarkike të ndarë në kasta, siç mbrohej në librat Arthashastra dhe Manusmriti të shekullit të 2-të p.e.s.

Roma dhe Kisha

Rreth vitit 509 p.e.s., kur romakët rrëzuan mbretin e tyre tiranik, Lucius Tarquinius Superbus, ata krijuan Republikën Romake – një qeveri kushtetuese e qeverisur nga dy konsuj të zgjedhur. Në vitin 450 p.e.s., Republika e re botoi kodin e saj të parë ligjor të shkruar—Dymbëdhjetë Tabelat, të gdhendura në 12 pllaka bronzi—që përcaktonte të drejtat dhe detyrat e qytetarëve romakë.

Me zgjerimin e Perandorisë Romake, ligjet u rishikuan nga juristë si Ulpiani, dhe formuan bazën e së drejtës romake për një mijë vjet.

Rreth vitit 313, Perandori Konstandin, i konvertuar në kristianizëm, nxori Ediktin e Milanos, i cili shpallte tolerancën fetare në të gjithë Perandorinë Romake, duke i dhënë fund persekutimit të të krishterëve. Në vitin 380 të, Krishtërimi u bë feja zyrtare e Perandorisë dhe teologët e krishterë mund të fillonin të formulonin ligjin bazuar në mësimet e krishtera.

Kanunet e hershme, që rrjedhin nga mosmarrëveshjet rreth asaj se çfarë duhet të besojnë njerëzit, ishin themeli i ligjit kanunor katolik romak, trupi ligjor që rregullon organizimin e Kishës dhe kodifikon besimet e krishtera. E drejta kanonike ndikoi në zhvillimin e së drejtës civile në Evropën mesjetare. / bota.al