sikologjia morale studion se si ne i përpunojmë pyetjet morale dhe bëhemi qenie morale. Ekzistojnë katër lloje të gjykimit moral që ne të gjithë i bëjmë. Të kuptuarit se si i vlerësojmë veprimet morale ose imorale mund të na ndihmojë të bëjmë zgjedhje më të mira.

Psikologjia morale është studimi se si i përpunojmë idetë morale në mendjet tona, si bëhemi krijesa morale dhe se si truri ynë trajton çështjet morale. Variacionet e saj datojnë që nga Platoni dhe Konfuci, dhe kjo fushë aktualisht po gëzon një vëmendje të jashtëzakonshme pasi mendimtarët nga një sërë fushash, duke përfshirë filozofinë, psikologjinë dhe neuroshkencën, konsiderojnë aspektet e ndryshme që ndikojnë në marrjen e gjykimeve morale.

Po çfarë është një gjykim moral? A ka vetëm një lloj gjykimi, apo përdorim lloje të ndryshme në situata të ndryshme? A janë të gjithë të njëjtë në nivelin njohës?

Një artikull i ri nga Dr. Bertram dhe F. Malle të Universitetit Brown ofron një kornizë për të kuptuar se si njerëzit bëjnë gjykime morale dhe cilët faktorë futen në ato gjykime.

Jeni gjykues

Lloji i parë i gjykimit quhet “vlerësimet”. Këto janë vlerësimet e thjeshta që bëjmë për gjërat që janë të mira, të këqija, pozitive ose negative. Ne e bëjmë këtë pothuajse për çdo gjë, përfshirë në situata jo morale si kur vlerësojmë shkrimin, dhe truri ynë është shumë i mirë për ta bërë shpejt e shpejt. Disa studime sugjerojnë që truri ynë fillon të vlerësojë të mirën ose të keqen brenda gjysmë sekonde nga marrja e informacionit. Ky kalim i parë nuk i ka të gjitha të dhënat që kanë llojet e tjera të gjykimeve, por ndihmon në krijimin e skenës për gjykime morale më të komplikuara.

Lloji i dytë janë “gjykimet normative”. Kjo kategori përfshin vendosjen nëse një veprim ose send është i lejuar, tabu ose ndryshe i pranueshëm. Ky përcaktim lidhet, por nuk varet nga mënyra se si ne vlerësojmë diçka. Ndërsa vlerësimet mund të bëhen për çdo gjë ose veprim, gjykimet e normave janë të kufizuara në veprime dhe shpesh në ato të ardhshme. Më pak reaktiv se gjykimet e tjera, ky mund të zbatohet përpara se të ndërmerret ndonjë veprim dhe shpesh përdoret për të ndihmuar në përcaktimin se çfarë duhet bërë, përpara se të ndodhë ndonjë gjë. Duke përdorur shpesh nocione abstrakte të virtytit dhe vlerës, kjo kategori mund të jetë pak më e detajuar se të tjerat.

Lloji i tretë janë “gjykimet e gabuara”. Këto kombinojnë elementet e dy të mëparshmeve për të identifikuar shkeljet e qëllimshme të normave që konsiderohen të rënda. Truri ynë mund ta bëjë këtë me mjaft saktësi në më pak se gjysmë sekonde. Në eksperimentet që u kërkonin subjekteve të testimit të identifikonin veprimet si moralisht të gabuara ose neutrale, shkalla e saktësisë iu afrua 90% kur iu dha pak më shumë kohë për ta bërë atë gjë.

Ndërsa janë të ngjashëm, një gjykim i gabuar nuk është i njëjtë me një gjykim normativ. Studimet që u kërkojnë njerëzve të renditin veprimet për sa i përket lejueshmërisë dhe gabimit, zbulojnë se njerëzit shpesh e konsiderojnë një veprim si të gabuar dhe të lejueshëm, të tillë si tërheqja e një leve, për të shpëtuar pesë persona, me koston e jetës së një personi tjetër.

Po kështu, këto gjykime ndryshojnë nga vlerësimet në atë që gabimi, është një tipar tërësisht moral. Ndërsa ne mund ta vlerësojmë një barcaletë si “të keqe”, ka të ngjarë që nuk do ta konsiderojmë atë “të gabuar” nëse nuk është seksiste, raciste ose ndryshe skandaloze.

I fundit është “gjykimi i fajit”. Nëse gjykimet e gabuara kombinojnë vlerësimet dhe gjykimet e normave në një mënyrë të re, atëherë gjykimet e fajit i kombinojnë të treja. Kjo është kategoria më komplekse e gjykimit. Ajo përfshin faktorë të qëllimit dhe justifikimit – shumica e njerëzve fajësojnë dikë për derdhjen aksidentale të qumështit, më pak sesa do ta fajësonin atë për derdhjen e qëllimshme të dhjetë bidonave në dysheme.

Ashtu si gjykimet e tjera reaktive, edhe ky kryhet shpejt. Truri ynë fillon të fajësojë në më pak se dy sekonda. Faji nuk është vetëm një mjet social; mund të na ndihmojë të kuptojmë se kush ka bërë çfarë, por gjithashtu mund të na ndihmojë të rregullojmë sjelljen tonë morale në të ardhmen.

Çfarë dobie ka kjo? A mund ta përdor këtë për të kuptuar sjelljen time?

Ndoshta më e habitshme është se sa shpejt truri ynë përpunon informacionin moral. Brenda më pak se dy sekondave nga shikimi i një veprimi me dimension moral, truri yt tashmë ka bërë një gjykim bazë nëse ishte i mirë apo i keq, moralisht i gabuar apo jo, dhe kë të fajësonte për të. Më e rëndësishmja, disa nga këto vendime të shpejta do të jenë të gabuara, sepse ato mbështeten në paragjykimet ekzistuese dhe informacione të kufizuara.

Korniza me katër kategori mund të na ndihmojë gjithashtu të kuptojmë se çdo situatë morale mund të konsiderohet nga këndvështrime të ndryshme dhe se ruajtja e besimeve për një çështje të vetme që janë kontradiktore është krejtësisht e natyrshme. / Big Think – Bota.al